Wat is werklik die betekenis van die Nobelprys vir Letterkunde? Wie – skrywer, nasie, taal of mark – dien dit per slot van rekening? Is dit dalk tyd, soos J.M. Coetzee gevra het, om ’n Afrika-prys van vergelykbare statuur te verbeel, bedink, organiseer en beoordeel op Afrika-terme?

Dié vrae het ’n raamwerk gebied vir die Universiteit Stellenbosch (US) se gesogte Kanselierslesing hierdie week, ’n hoogtepunt van die Nobelsimposia in Letterkunde wat saam met die Stellenbosse Instituut vir Gevorderde Studies (Stias) aangebied is. Die Endlersaal was volgepak met akademici, studente en literêre bewonderaars wat kon beleef hoe twee reuse in die wêreldletterkunde – albei gebore in Afrika en albei Nobelpryswenners – met kalm intensiteit hardop gedink het oor die pryse, tale en geskiedenisse waardeur letterkunde sirkuleer. 

‘Afrika skryf die wêreld opnuut’

Prof Deresh Ramjugernath, Rektor en Visekanselier, het die gaste verwelkom en goeie wense oorgedra van Kanselier Lesetja Kganyago, wat nie self daar kon wees nie, en die krag van literatuur bevestig om “regverdige, verbeeldingryke en menslike samelewings” te vorm. Die geleentheid, het hy gesê, was “ ’n seldsame en kosbare oomblik”: die Suid-Afrikaans gebore prof J.M. Coetzee en die Tanzaniese romanskrywer prof Abdulrazak Gurnah in dialoog oor hoe kreatiewe skryfwerk ons gedeelde menslikheid belig. “Afrika voeg nie bloot sy stem by globale literatuur nie,” het Ramjugernath afgesluit. “Dit skryf die wêreld opnuut.”

Die dekaan van die Fakulteit Lettere en Sosiale Wetenskappe, prof Vasti Roodt, het die sprekers en moderator – prof Stefan Helgesson van die Universiteit van Stockholm – voorgestel met ’n elegante bepeinsing oor waarom ons, in ’n era van KI-prosa, steeds vir skrywers bymekaarkom. Groot letterkunde, het sy gesê, boots ons nie na nie; dit “verteenwoordig die wêreld en die menslike kondisie op maniere wat ontstel, wond en vermaak”, boeke wat, in Franz Kafka se woorde, “ ’n byl is vir die bevrore see binne-in ons”.

Coetzee: pryse en die wêreld se literêre ekonomie

Met kenmerkende bedaardheid en ’n droë, sardoniese aanslag het Coetzee begin deur die ooglopende op te merk: hy en Gurnah was op die verhoog in Stellenbosch “nie omdat ons deur enige Afrika-Akademie bekroon is nie, maar omdat ons ’n Sweedse prys gewen het”, ’n situasie wat hy “vreemd, versteurend, ongerymd” vind. Hy het daarna uitgewys hoe die Nobelprys vir Letterkunde van ’n Nordiese projek na ’n globale een verskuif het, hoe dit informeel roteer tussen kontinente en, meer onlangs, geslagswanbalans die hoof bied. Anders as die wetenskap-Nobels, het hy aangevoer, funksioneer die letterkundeprys binne ’n simboliese ekonomie van prestige soveel as binne ’n tegniese konsensus.

As die prys se aspirasie universalisties is, het hy voorgestel, word dit ook onvermydelik gevorm deur die Sweedse Akademie se Europese uitgangspunt. Tog het hy gepleit vir welwillendheid: die Akademie tree in goeie trou op, binne perke, om ’n jaarlikse wenner aan te wys. Coetzee se sentrale argument was kragtig: ons moet aan pryse dink as deel van ’n wyer literêre ekonomie – ’n sisteem van skrywers, vertalers, agente, uitgewers, beoordelaars, feeste en die media. Binne daardie sisteem, het hy voorgestel, kan ’n Afrika-wye bekroning – aangewys deur ’n gerespekteerde paneel, befonds om deur die vasteland te reis en die profiel van letterkunde te verhoog – meer gepas wees as om te probeer “meeding” met die Nobelprys.

Gurnah: ontmoetings, vermetelheid en die vraag van ‘wêreld’

Gurnah se bydrae, ook ernstig maar ruimhartig, het oor die aand se tema – “Afrika skryf die wêreld” – gevra wat “wêreld” beteken. Te dikwels, het hy gesê, val dit terug op Europa en die Weste, om ooglopende historiese redes. Maar Afrika se wêreld het ook altyd die Indiese Oseaan, die Middellandse See en ander suid-suid-kringlope ingesluit. Hy het die 1956 Kongres van Swart Skrywers en Kunstenaars in Parys deur die lens van James Baldwin se skeptiese essay Princes and Powers herbesoek, en George Lamming se aandrang op die “onmeetlikheid en verskeidenheid” van die swart ervaring oorweeg.

Gurnah het daarna Wole Soyinka se “Telephone Conversation” gelees en herroep hoe hy die gedig as tiener in koloniale Zanzibar leer ken het en getref is deur die vermetelheid – die manier waarop vernuf en hoflikheid vroomheid en vooroordeel ontmasker. Die voorlesing het sy afsluitende drieluik boeiende vrae opgestel: “Was dit ’n man wat gepraat het of die tydperk wat gepraat het? Skryf enigiemand met toegeneentheid oor migrasie? Skryf vroue anders oor die wêreld?”

Pryse verander, tale bly voortbestaan

Helgesson het die twee gesprekke met takt en noukeurigheid gemodereer en aan mekaar verbind: letterkunde is nie “sterstof” nie, maar word binne instellings geproduseer; pryse kombineer geldelike en simboliese kapitaal. Hy het navorsing uitgelig wat aantoon hoe die media en organisatoriese invloed – televisie, publisiteit, argiewe – pryse soos die Booker en Nobel mettertyd versterk het. Coetzee het bygevoeg dat sulke mag nie toevallig is nie: “Pryse kry nie hul mag deur towerkrag nie,” maar deur vaardige bestuur, het hy opgemerk. Gurnah het saamgestem en opgemerk hoe die televisie-uitsending van die Booker in 1980 ’n beskeie prys in ’n nasionale skouspel omskep het.

Toe die gesprek na kurrikulum en kosmopolitisme beweeg, het Helgesson na die Nairobi-“skaf die Engelse departement af”-oomblik van die laat 1960’s verwys. Gurnah het gemaan dat hoewel die manifes se horison bevrydend was, die praktiese aspekte van personeel en kundigheid saak maak: jy kan nie “alles leer” deur dit bloot te wil hê nie; die werklike taak is om eng sillabusse oop te breek sonder om standaarde te laat ineenstort.

Engelstalige oorheersing en vertaalwerk

Taal het, in geen verrassende wending nie, die aand se mees verweefde terrein geword. Coetzee het sy poging met The Pole beskryf om Engelstalige voorrang om te keer deur eers in Spaans te publiseer en die Engels te hersien om by die Spaans te pas sodat nie een van die twee sekondêr sou wees nie. “Uitgewers het geweier om uit Spaans te vertaal,” het hy droog opgemerk. “Ek is bekend as ’n Engelstalige skrywer; daarom moes die Engels die ‘oorspronklike’ wees.” Die eksperiment, het hy erken, “het op niks uitgeloop nie”, ’n onthullende gevallestudie in hoe markte literêre innovasie beperk.

Gurnah het sy deurlopende, doelgerigte invoeging van Swahili in sy Engelse prosa verduidelik: soms is daar geen presiese Engelse ekwivalent nie; soms lokaliseer die nie-Engelse woord die toneel; en soms gee dit die sin net die regte tekstuur. Hy het aan die hand gedoen lesers kan “in en uit begrip gly” – opsoek wat hulle wil, die res aflei – omdat dit is hoe literatuur gelees word.

Albei skrywers het die belangrikheid van vertalers beklemtoon. Coetzee het met warmte gepraat oor die stemme wat hy in Duits en Nederlands hoor, weergawes wat hy soms bo sy eie Engels verkies. Gurnah, goedgelowig maar pragmaties, vertrou op uitgewers en lesers om probleme uit te lig, terwyl hy die vakmanskap van diegene vier wat sy romans in ander tale vertaal het. Vertaling, het Helgesson afgesluit, is die brugwerk van die literêre ekonomie en ’n kreatiewe praktyk in eie reg.

Wie se Afrika? Watter wêreld?

Laat in die gesprek het die kategorie “Afrika-literatuur” self onder die vergrootglas gekom. Coetzee het Wilbur Smith ondeund as ’n provokasie oor tuishoort in Afrika en die wêreld se blik voorgestel. Gurnah het Engels se opkoms in Tanzanië gekarteer, van byna afwesig in sy ouers se generasie tot ’n alledaagse verskynsel onder vandag se kinders, gedryf deur skoolopleiding, die media en die dominante aantrekkingskrag van die VSA. Die gevolg, het die paneel saamgestem, is ’n meertalige werklikheid waarin die Engelstalige sfeer oormatige invloed uitoefen terwyl Frans, Portugees, Arabies en talle Afrika-tale kragtige literêre ekonomieë van hul eie onderhou.

In haar dankbetuiging het prof Stella Viljoen van die Departement Visuele Kunste die aand se vermenging van gravitas en stille waagmoed saamgevat. Sy het Coetzee geprys vir sy “oneerbiedigheid” en “vermoë om van binne te kritiseer”; en Gurnah se bydrae gehuldig wat, soos sy romans, wêrelde oopmaak. Helgesson is bedank vir sy skerpsinnige vrae en sy het die bespreking beskryf as “kragtig en oortuigend, maar ook wonderlik dekoloniaal”.