Die geleentheid met die tema “From Silence to Justice: Celebrating the Courage and Triumph of Whistleblowers,” het vier jaar sedert die moord op Babita Deokaran op 23 Augustus 2021 buite haar huis in Johannesburg herdenk. Ten tyde van haar dood was sy die waarnemende hoof finansiële beampte van die Gauteng Departement van Gesondheid en 'n sleutelgetuie in ondersoeke na oneerlike aankope van persoonlike beskermende toerusting. Haar dapper optrede – insluitend die voorkoming van meer as R850 miljoen in onreëlmatige betalings by Tembisa Hospitaal – het haar 'n simbool van integriteit in die openbare sektor gemaak. Tog, ten spyte van haar deurslaggewende rol, het sy geen beskerming ontvang nie. Haar moord bly 'n skerp herinnering aan die gevare wat fluitjieblasers in Suid-Afrika in die gesig staar.

Die geleentheid is ondersteun deur die Anti-Korrupsie Sentrum vir Onderwys en Navorsing se vennote, insluitend die Stellenbosch Besigheidskool, die Institute of Commercial Forensic Practitioners, die Institute of Municipal People Practitioners, die Organisation Undoing Tax Abuse (OUTA), die Inclusive Society Institute, Capital Legacy en die Africa Centre for Inclusive Health Management.

Onder die wat die geleentheid bygewoon het was die Minister van Koöperatiewe Bestuur en Tradisionele Sake (CoGTA) mnr Velenkosini Hlabisa; Babita se familielid mnr Rakesh Deokaran; die Voorsitter van die Afrika-unie se Adviesraad teen Korrupsie; die Sekretaris-generaal van die Afrikavereniging vir Openbare Administrasie en Bestuur; Voorsitter van die Openbare Dienskommissie prof Somadoda Fikeni; en Openbare Beskermer Advokaat Kholeka Gcaleka. Hulle is bygestaan deur senior regeringsamptenare, SU-uitvoerende beamptes, verteenwoordigers van die privaatsektor, akademici, studente en skoolleerders.

'n Nalatenskap van integriteit

In haar openingsrede het Prof Sibusiso Moyo, SU se Adjunk-Visekanselier vir Navorsing, Innovasie en Nagraadse Studies, besin oor die blywende impak van Deokaran se optrede.

“Hierdie lesing herdenk die lewe en nalatenskap van Babita wie se moed en toewyding aan etiese bestuur ons daagliks inspireer om aanspreeklikheid en deursigtigheid in die openbare sektor te bevorder. Ek hoop dat sommige van die bevindings van die lesing ons sal inspireer hoe om informante beter te beskerm en hoe ons sosiale geregtigheid kan bring in 'n omgewing waar die ontbloting van wangedrag enorme risiko's inhou.”

Sy het bygevoeg: “Waar ons onsself nou as 'n land en 'n kontinent bevind, weerspreek die kern van ons demokrasie. Ons hoop hierdie lesing help ons om maniere te vind om die morele wanbalans van ons samelewing te herstel.”

Omskep herinnering in verantwoordelikheid

In haar openingsrede het prof Pillay, direkteur van die Anti-Korrupsie Sentrum vir Onderwys en Navorsing, gesê die jaarlikse lesing vorm deel van die sentrum se missie om “herinnering in verantwoordelikheid en tragedie in kollektiewe dapperheid te verander”.

“Babita het aanspreeklikheid geëis waar ander dit geïgnoreer het – en daarvoor het sy die hoogste prys betaal. Haar dood was voorkombaar, haar moed uitsonderlik en haar nalatenskap verplig ons om op te tree.

“Fluitjieblasers is die vroeë waarskuwingstelsel van demokrasie, maar te dikwels word hulle geïsoleer, gedemoniseer of vermoor. Geregtigheid moet meer beteken as vervolging. Dit moet beleidshervorming insluit wat openbaarmaking veilig maak, beskermingsmeganismes sonder huiwering aktiveer en voorkomingskulture skep waar wangedrag ondenkbaar word.

“Babita se lewe leer ons 'n waardevolle les: integriteit is om te kies wat reg is, selfs wanneer daar geen applous, gehoor of beskerming is nie. Mag hierdie lesing die pad van stilte na geregtigheid verhelder. Mag moed versprei, waarheid voortduur en elke fluitjieblaser weet dat hulle nie alleen staan nie.”

'n Familie se huldeblyk

Mnr. Rakesh Deokaran het namens die Deokaran-familie 'n diep persoonlike weergawe van Babita se karakter en briljantheid verskaf.

“Babita was altyd 'n vasberade, begaafde en bedagsame mens, selfs gedurende haar grootwordjare in Phoenix, Durban. As kind was haar briljantheid onmiskenbaar – sy kon lees voor sy skool begin het en het akademies uitstekend gevaar. Maar bo en behalwe haar prestasies was sy vreeslik vrygewig met haar tyd en het leiding, aanmoediging en vriendelikheid aan enigiemand wat dit nodig gehad het gebied.

“Haar kollegas praat nog steeds van haar vriendelikheid en onwrikbare werksetiek. Selfs die sekuriteitswag by haar werkplek het vertel hoe Babita altyd 'n punt daarvan gemaak het om hom te groet. Hierdie karaktertrekke het onthul wie sy werklik was.”

Ongemaklike waarhede

Professor Armand Bam, Medeprofessor en Hoof van Sosiale Impak aan die Stellenbosch Besigheidskool, het die gehoor met hierdie ongemaklike waarheid gekonfronteer.

“Babita het nie net as gevolg van korrupsie in die regering gesterf nie,” het hy verduidelik. “Sy het gesterf omdat korrupsie ekosistemies is – en in daardie ekosisteem is besigheid nie 'n onskuldige toeskouer nie. Toe korrupte tenders toegeken is, het iemand in die privaatsektor dit onderteken. Die waarheid is dat die privaatsektor ook die outeur, argitek en versterker van korrupsie is."

Hy het bygevoeg: "Besigheidsskole, beide plaaslik en internasionaal, moet ook die werklikheid in die gesig staar dat die mense wat korrupte stelsels ontwerp, dikwels ons eie gegradueerdes is. As ons leiers opvoed wat onetiese besluite rasionaliseer, is ons deel van die probleem. Ons kan nie strategie sonder gewete of bestuur sonder morele aanspreeklikheid of leierskap sonder die moed om alleen te staan, onderrig nie. Die sakewêreld moet 'n keuse maak: word bewaarders van integriteit of bly deel van die probleem.”

Mnr. Wayne Duvenage, mede-stigter van OUTA, het die gehoor herinner aan die menslike koste wat 'n fluitjieblaser moet dra. 

"Babita was nie 'n martelaar in 'n groot ideologiese stryd nie. Sy was 'n ma, suster, kollega en staatsamptenaar – iemand wat in verantwoordelikheid geglo het en geweier het om wangedrag te ignoreer. Vandag moet ons alle fluitjieblasers eer wat op een of ander manier die prys betaal het – nie net deur hulle te onthou nie, maar deur aksie te neem.

“Mag hul dapperheid ons dwing om ons eie te konfronteer. Mag hul opoffering hierdie nasie dwing om integriteit bo onverskilligheid te kies. En mag ons almal verstaan dat die beskerming van fluitjieblasers nie liefdadigheid is nie – dit is die grondslag van 'n funksionerende demokrasie.”

Hoofrede: Versterking van die raamwerk vir fluitjieblasers

In sy hoofrede het Minister Hlabisa beklemtoon dat Suid-Afrika se fluitjieblasersraamwerk te lank dapper individue blootgestel het.

“Die Protected Disclosures Act is ontwerp om werknemers teen beroepskade te beskerm, maar die dekking en meganismes daarvan het nie tred gehou met die werklikheid nie. Dit beskerm nie kontrakteurs, vrywilligers of familielede voldoende nie en beloon ook nie die persoonlike risiko’s wat fluitjieblasers neem nie. 

“Dit is hoekom die Departement van Justisie se proses, aangespoor deur die Zondo-kommissie se aanbevelings om 'n fluitjieblasersbeskermingswetsontwerp op te stel en die getuiebeskermingstelsel te hernu, so noodsaaklik is.”

Belangrike hervormings wat onder hierdie nuwe wetsontwerp bespreek word, sluit in die uitbreiding van die definisie van 'n fluitjieblaser, kriminalisering van dreigemente, die stigting van toegewyde ondersteuningsagentskappe, die ondersteuning van anonieme openbaarmakings en hulpbronbeskerming via die Kriminele Bate Herwinningsfonds.

Die Minister het ook besin oor die erns van die nuutgestigte Madlanga-kommissie wie se verhore in September vanjaar begin het.

“Dié kommissie ondersoek bewerings van inmenging in ondersoeke tot die infiltrasie van georganiseerde misdaad in beleid en vervolging. En tog, selfs terwyl die nasie daardie ondersoek onderneem, is ons onlangs gekonfronteer met nog 'n verwoestende verlies. Marius van der Merwe, aan die kommissie bekend as 'Getuie D', is buite sy huis in Brakpan vermoor. 'Getuie D' het pas in November getuig oor beweerde staatsmisdaadsamewerking. Blootstelling, vergelding en straffeloosheid floreer waar instellings swak is, toesig performatief is en gevolge sporadies is.”

Die minister het beklemtoon dat hierdie siklus op plaaslike regeringsvlak – waar finansiële wanbestuur vrugbare grond vir medeplightigheid skep – beëindig moet word.

Hy het die werk van die Plaaslike Regering Anti-Korrupsie Forum beklemtoon wat in 2020 gestig is onder leiding van die Spesiale Ondersoekeenheid met CoGTA as sekretariaat.

"Om wetstoepassing, toesig, provinsiale ondersteuning en burgerlike samelewingsbetrokkenheid te koördineer om munisipale korrupsie uit te roei, het ons hierdie forum versterk deur vorderingshersienings en gesamentlike aksies oor ondersoeke, etiekopleiding en bedrogrisiko-assesserings daar te stel. Dit moet die standaard ekosisteem word waarbinne fluitjieblasers in munisipaliteite gehoor, beskerm en ondersteun word.”

Openbare Beskermer Advokaat Gcaleka het die hoofrede afgesluit deur die gehoor te herinner dat Babita se dood “nie bloot 'n persoonlike tragedie was nie, maar 'n aanklag teen ons gesamentlike mislukking om diegene te beskerm wat dapper genoeg is om teen korrupsie op te staan”.

“Dit het die diepgaande mislukking van ons fluitjieblasersbeskermingsisteem ontbloot en die menslike koste wat fluitjieblasers moet dra, ontbloot. Babita se nalatenskap vereis dus dat ons beslissend en dringend van stilte na geregtigheid moet oorskakel. Maar een ding is seker: die Deokaran-naam sal vir altyd met dapperheid en durf vereenselwig word.”

A book on whistleblowing in honour of Babita titled Whistleblowing and Whistleblowers in Africa: Promoting Accountable and Ethical Societies, was presented to the Deokaran family. The book was authored by Prof PS Reddy (UKZN), Prof C Jones (SU), Prof P Pillay (SU) and Dr S Zondi (UKZN).

'n Boek oor fluitjieblasers ter ere van Babita, getiteld Whistleblowing and Whistleblowers in Africa: Promoting Accountable and Ethical Societies, is aan die Deokaran-familie oorhandig. Die boek is geskryf deur prof PS Reddy (UKZN), prof C Jones (SU), prof P Pillay (SU) en dr S Zondi (UKZN).